Prawo karne nieletnich jest stosunkowo nową dziedziną prawa karnego, która swój rozwój zawdzięcza szkole pozytywnej. Jej przedstawiciele zwrócili uwagę na społeczne i biologiczne przyczyny przestępczości oraz zakwestionowali klasyczną koncepcję kary jako odpłaty za czyn sprawcy. Również pojawienie się nowych koncepcji pedagogicznych pozwoliło dostrzec w dzieciach osoby o odmiennej psychice. Nowy sposób myślenia zakładał, że nie można traktować nieletniego tak samo jak dorosłego przestępcy, lecz należy stworzyć specjalną procedurą, a oprócz kar stosować środki wychowawcze i opiekuńcze.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że głównymi przyczynami przestępczości wśród nieletnich są błędy wychowawcze popełnione w rodzinie i szkole, negatywne oddziaływanie grup rówieśniczych oraz warunki i właściwości osobiste nieletnich[1].

Nieletnim w rozumieniu prawa karnego jest osoba, która w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia lub nie ukończyła 18 roku życia i wykazuje przejawy demoralizacji (z wyłączeniem czynów karalnych)[2]. Do 1982 r. obowiązywał w Polsce model odpowiedzialności karnej nieletnich, a odpowiednie przepisy zawarte były w rozdziale XI Kodeksu karnego z 1932 r. Obecnie sprawcy czynów zabronionych tylko wyjątkowo odpowiadają na podstawie Kodeksu karnego. Dzieje się tak dlatego, że rozwój psychiczny nieletnich nie jest ukończony, a poziom ich świadomości oraz zdolność do rozpoznawania dobra i zła są niższe niż u dorosłego człowieka. W związku z tym uznaje się, że zdolność do zawinienia nieletnich jest zmniejszona lub nawet wyłączona[3]. Przepisy dotyczące nieletnich zawarte są przede wszystkim w ustawie z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, która realizuje model opiekuńczo – wychowawczy postępowania z nieletnimi. Ustawę tę stosuje się wobec nieletnich, którzy wykazują przejawy demoralizacji (odstępstwo od zasady nullum crimen sine actione) lub dopuścili się czynu karalnego, tj. czynu zabronionego przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo jako jedno z wykroczeń wymienionych przez ustawę.

Ustawodawca pozostawił sobie „otwartą furtkę” utrzymując model odpowiedzialności karnej nieletnich, którzy dopuścili się najcięższych przestępstw oraz są najbardziej zdemoralizowani. Ma on charakter subsydiarny i jest odstępstwem od zasady. Ową „furtką” jest art. 10 § 2 i 3.

Nieletni może ponieść odpowiedzialność karną jedynie, jeżeli w momencie popełnienia czynu ukończył 15 lat oraz na zasadzie koniunkcji dopuścił się następującego czynu: zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 kk), zabójstwo w typach podstawowym i kwalifikowanych (art. 148 § 1, 2 lub 3), umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w typie podstawowym i kwalifikowanym (art. 156 § 1 lub 3), umyślne sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego (art. 163 § 1 lub 3), zawładnięcie statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166), umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji (173 § 1 lub 3), zgwałcenie wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej 15 lat, wobec wstępnego, zstępnego, przysposabiającego, brata lub siostry, ponadto gdy w tych sytuacjach działał ze szczególnym okrucieństwem (art. 196 § 3 lub 4), czynna napaść na funkcjonariusza publicznego, której skutkiem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu ofiary (art. 223 § 2), porwanie zakładnika (art. 225 § 1 lub 2), rozbój (art. 280). Jak widać są to szczególnie poważne przestępstwa, charakteryzujące się wysokim stopniem społecznej szkodliwości.

Poniesienie odpowiedzialności przez nieletniego ma charakter fakultatywny. Decydujące znaczenie ma ocena sądu, który bierze pod uwagę okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste. Pod pojęciem stopnia rozwoju należy rozumieć poziom rozwoju intelektualnego (badanego za pomocą tzw. testów inteligencji), moralnego oraz emocjonalnego[4]. Oceniając „warunki i właściwości osobiste” odnosimy się do wieku sprawcy, jego charakteru oraz stanu zdrowia. Natomiast pod pojęciem okoliczności sprawy kryje się przede wszystkim sposób popełnienia czynu oraz motywacje nieletniego sprawcy. Fakt wcześniejszego stosowania środków wychowawczych lub poprawczych nie jest warunkiem koniecznym dla poniesienia przez nieletniego odpowiedzialności karnej. Rzecz jasna będzie to dodatkowa okoliczność przemawiająca za zastosowaniem silniejszego środka – kary, skoro wcześniejsze oddziaływanie okazało się bezskuteczne. Wszystkie przesłanki w sumie powinny mieć wpływ na ocenę stopnia demoralizacji nieletniego oraz potencjalnego zagrożenia dla porządku prawnego z jego strony.

Ustawodawca modyfikuje zakres odpowiedzialności nieletniego, poprzez ograniczenie zarówno rodzaju kary jak i jej wysokości. Podstawowa dyrektywa wymiaru kary została zawarta w art. 54 § 1 k.k., zgodnie z którą sąd wymierzając karę winien się kierować przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. Nie oznacza to jednak, że kara ma być łagodna, ale raczej dostosowana do celów wychowawczych. Zgodnie z art. 54 § 2 nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec sprawcy, który w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 18 roku życia. Młody wiek i w konsekwencji nieukształtowana osobowość w momencie popełnienia czynu sprawiają, że jest jeszcze zbyt wcześnie aby zadecydować o dożywotniej izolacji sprawcy. Z kolei, w myśl art. 10 § 3 k.k., orzeczona kara nie może przekraczać dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego przypisane przestępstwo. Sąd w każdym wypadku może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Na koniec warto wspomnieć o możliwościach jakie daje model sprawiedliwości naprawczej w postępowaniu w sprawach nieletnich. Mediacje i inne instrumenty sprawiedliwości naprawczej pozwalają na restytucję naruszonych więzi społecznych oraz sprzyjają działaniom profilaktyczno-resocjalizacyjnym, co jak sądzę, ma szczególnie ważne znaczenie dla problematyki przestępczości wśród nieletnich.