Jednym z najważniejszych elementów wspólnego rynku Unii Europejskiej jest swoboda przepływu towarów, która jest uregulowana w art. 28-37 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Do elementów, które stanowią istotę swobody przepływu towarów zaliczamy: unię celną, zakaz nakładania nowych ceł i opłat o skutku równoważnym do ceł, zakaz ograniczeń ilościowych (kontyngentów) w przywozie i wywozie oraz środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych, zakaz opodatkowania dyskryminacyjnego i protekcjonistycznego, nakaz reorganizacji monopoli państwowych o charakterze handlowym.

Postanowienia wspólnotowego rozporządzenia o Wspólnej Taryfie Celnej (WTC) ustanowiły 1 lipca 1968 roku unię celną. Unia celna polega na zniesieniu granic celnych między Państwami Członkowskimi i na wprowadzeniu wspólnej, zewnętrznej taryfy celnej, oraz na zastąpieniu ustawodawstw narodowych wspólnotową regulacją celną i wspólną polityką handlową w stosunku do państw trzecich. Unia celna ma zapewnić swobodę przepływu towarów wewnątrz UE i zlikwidować wszelkie przeszkody faktyczne i prawne (ustawowe oraz administracyjne), które by tę swobodę naruszały.

Zakaz nakładania nowych ceł i opłat o skutku równoważnym do ceł reguluje art. 30 TFUE. Należy zaznaczyć, że pojęcie cła z art. 30 nie dotyczy każdej opłaty związanej z ruchem towarów, ale tylko opłat które są pobierane przez państwo przy okazji przemieszczania się towarów przez granice Państw Członkowskich lub granice UE według stawki, która wynika z taryfy celnej. Art. 30 odnosi się zarówno do ceł o charakterze gospodarczym i ochronnym jak i do ceł o charakterze finansowym.

Cła o charakterze gospodarczym i ochronnym to cła które spełniają cele ochronne np. ochronę krajowej waluty czy własnego rynku przed wwozem niepożądanych towarów. Podstawą faktyczną pobierania tych ceł nie jest przemieszczenie towaru przez granicę, ale wprowadzenie towaru do obrotu gospodarczego państwa przywozu. Analogicznie cło wywozowe zależy od wyprowadzenia z biegu gospodarczego państwa wywożącego. Cła o charakterze finansowym zaś są pobierane by uzyskać przychody.

Zakaz zawarty w art. 30 odnosi skutek bezpośredni- nadaje prawa jednostkom indywidualnym, które muszą być bezpośrednio uznawane i stosowane przez sądy krajowe. Opłata o skutku równoważnym do ceł nie została nigdy zdefiniowana w Traktatach, więc pozostało to w gestii Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. TSUE uznał, że opłaty o skutku równoważnym do ceł są to opłaty nakładane jednostronnie przez Państwo Członkowskie na towary wspólnotowe z tytułu przekroczenia przez nie granicy na podstawie innej niż Wspólna Taryfa Celna bądź też przepisy podatkowe. Opłata niekoniecznie musi mieć skutek protekcjonistyczny lub dyskryminacyjny w stosunku do towarów krajowych, a także nie wymaga istnienia konkurencji z towarami krajowymi.

Zakaz ograniczeń ilościowych i ograniczeń o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych regulują art. 34-36 TFUE. Celem postanowień tych artykułów jest zapewnienie efektywnej swobody przepływu towarów i usunięcie wszelkich barier w handlu między Państwami Członkowskimi. Adresatami norm są Państwa Członkowskie, instytucje oraz inne podmioty będące emanacją państwa.

Art. 110 TFUE zakazuje opodatkowania dyskryminacyjnego, czyli takiego, które w inny sposób traktuje podobne towary zagraniczne i krajowe, faworyzując te ostatnie. Pojawia się tutaj problem określania towarów podobnych. TSUE przyjął dwie metody, które pozwalają określić podobieństwo towarów. Pierwsza metoda zakłada, że towary są podobne jeśli są tak samo klasyfikowane przez regulacje podatkowe, celne czy też statystyczne. Druga zaś opiera się na kryterium użyteczności i zakłada, że towary są podobne jeśli spełniają te same potrzeby konsumenta.

Co ciekawe dopuszczalna jest dyskryminacja odwrotne- czyli lepsze traktowanie towarów wspólnotowych, niż krajowych. Opodatkowanie protekcjonistyczne dotyczy sytuacji, w której towary nie są podobne, ale mogą ze sobą konkurować rzeczywiście bądź potencjalnie. Państwo decydując się na wprowadzenie opodatkowania protekcjonistycznego musi udowodnić, że robi to w celu ochrony określonego towaru krajowego.

Monopole państwowe to instytucje, którym państwo nadało aktem władczym określone prawa wyłączne w zakresie obrotu towarowego i na które państwo może w dalszym ciągu wpływać. Art. 37 TFUE nakazuje reorganizację monopoli państwowych o charakterze handlowym w taki sposób, by wykluczyć możliwość dyskryminacji między obywatelami UE, w stosunku do warunków zaopatrzenia i zbytu. Artykuł wskazuje, że jego postanowienia mają zastosowanie do wszystkich podmiotów, za pośrednictwem których Państwa Członkowskie UE z mocy prawa, faktycznie, bezpośrednio lub pośrednio kontrolują, kierują lub wpływają w stopniu odczuwalnym na przywóz lub wywóz w stosunkach wspólnotowych.

Zakaz dyskryminacji dotyczy też podmiotów, którym państwo przekazało prowadzenie monopoli handlowych. Warto zapamiętać, że na swobodę przepływu towarów składa się szereg komplementarnych elementów. Środki ograniczające swobodny przepływ towarów mogą być wprowadzane tylko wtedy, kiedy są one usprawiedliwione ochroną dóbr wymienionych w art. 36 TFUE- o czym będzie mowa w kolejnym artykule.

Publikacje na ten temat dla zainteresowanych:

Swobodny przepływ towarów, tom XIV, red. J. Barcz, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2010

Swobody wspólnotowe w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Swoboda przepływu towarów, usług i przedsiębiorczości. Komentarz., red. E. Grabitz, M.Hilf, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009

W. Czapliński, M. Szwarc, Swoboda przepływu towarów w Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe. Prawo materialne i polityki, red. J. Barcz, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2006, tom II

Traktat o Unii Europejskiej. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Komentarz, red. Z. Brodecki, Warszawa 2005

Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy C 115 z 9 maja 2008 r.