"Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu". To treść 1 artykułu Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, która niewątpliwie jest jednym z największych i najtrwalszych osiągnięć Organizacji Narodów Zjednoczonych. Przetłumaczona na większość języków świata zbiera oraz porządkuje osiągnięcia i postulaty człowieka, który od wielu setek lat toczy nie skończoną jeszcze walkę o swoją wolność i godność.

Na wstępie należy zadać sobie pytanie, czym właściwie są prawa człowieka? Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej  jednostce  w  jej  kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona; po drugie, że każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma wstępu żadna władza; i po trzecie, że każda jednostka może zasadnie domagać się od państwa ochrony jej praw (W.Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, Znak 2011, s.1).  Ponadto, posiadają one charakter, norm powszechnych, gdyż obowiązują na całym świecie i przysługują każdemu człowiekowi, przyrodzonych, ponieważ  przysługują każdemu od chwili urodzenia. Są niezbywalne i nienaruszalne, poprzez co nie można się ich zrzec oraz istnieją one niezależnie od władzy, która w żaden sposób nie może ich ograniczać. Dodatkowo uznane są za niepodzielne i naturalne.
    

Polska, jako członek pierwotny Organizacji Narodów Zjednoczonych, ratyfikowała jeszcze przed 1989 rokiem znaczną część umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. Jednak dopiero przywrócenie demokracji zaowocowało uznaniem tych praw za obszar zainteresowania społeczności międzynarodowej, a nie - jak w czasach PRL - wewnętrznej sprawy każdego państwa. Demokratyczna Polska zapewnia swoim obywatelom poszanowanie praw człowieka oraz praw obywatelskich. Gwarancje takie zawarte są w aktach prawnych, spośród których największe znaczenie ma Konstytucja RP, uchwalona w 1997 roku.
Tytuł II rozdziału ustawy zasadniczej po raz pierwszy traktuje nie tylko o wolnościach i prawach obywatela, ale i człowieka. Regulując ową tematykę ustawodawca musiał opierać się na międzynarodowych konwencjach, a także obserwować współczesne tendencje państw Europy Zachodniej, gdzie szeroko traktuje się o prawach człowieka i obywatela. W Konstytucji wyraźnie zaznaczona jest różnica między "prawami obywatela", a " prawami człowieka".  Pierwszym z terminów operuje się, gdy wymagane jest od jednostki posiadanie obywatelstwa, aby w pełni mogła korzystać z swych uprawnień. Natomiast kiedy mówi o prawach człowieka używane jest określenie " wszyscy", " każdy", "nikt". Aby w sposób pełny ukazać tą tematykę należy też wyjaśnić terminy, które zawarte są w tytule Konstytucji. Stosując kolejność zawartą w owej ustawie zacząć należy od pojęcia wolności jednostki. "Najczęściej pod tym pojęciem rozumie się tę kategorię uprawnień jednostki, która ma na celu zapewnienie jej sfery prywatności, czyli strefy wolnej od ingerencji państwa. W sferze określonej jako wolność, jednostka jest uprawniona do podejmowania decyzji, zachowań oraz działań określonych przez własną wolę, jest to więc ważne dobro chronione prawnie. Należy podkreślić, że wolność ma najbardziej wyraźny i ścisły związek z prawno - naturalną doktryną określającą sytuację prawną człowieka, wskazującą zarazem na przyrodzony, naturalny jej charakter. " (W. Skrzydło, "Ustrój polityczny RP ", Kraków 2002. s.84).
    

Wart uwagi jest fakt, iż współczesne państwa uznają wolność jako pierwotne spośród wszystkich przysługujących jednostce praw, gdyż tylko człowiek wolny może korzystać z wszystkich przysługujących mu uprawnień.
Według L. Wiśniewskiego koncepcję wolności jednostki tworzą trzy przesłanki. Jest to wolność wyboru, niszkodzenie innym w toku realizacji własnych decyzji, ponieważ każdy człowiek posiada taki sam zakres wolności oraz ograniczenie władzy państwowej nad jednostką.
    

Wolność jest to pojęcie wynikające z prawa podmiotowego, gdyż nie wynika ona z aktów prawnych, prawo określa jedynie granice tego uprawnienia. Zadaniem państwa jest ochrona i gwarancja wolności. A ewentualne aktywne zachowanie się organów państwowych może być dopuszczane jedynie w celu zabezpieczenia swobody działania jednostek oraz ochrony ich przed naruszeniem ze strony innych podmiotów życia publicznego.
Wolność dotyka wielu sfer życia, stąd wyróżnia się wolności osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Powszechnie uważa się, że wszystkie wolności ujęte w Konstytucji przysługują jednostkom bez względu na ich przynależność państwową. Wyjątkiem są jedynie nieliczne wolności polityczne, które mają charakter wyjątku określonego w ustawach (W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2001,  s. 176).

Posługując się systematyką zawartą w Konstytucji, początkowo scharakteryzuję zasady ogólne. Są one swoistym wstępem do II rozdziału, są to zasady, które zostają wyciągnięte przed nawias wszystkich uprawnień przysługujących jednostce. Ich punktem wyjściowym jest artykuł 30, który stanowi o tym, iż : " Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.", uznający tym samym przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka, jako źródło wszelkich wolności i praw.  Zobowiązuje on także władze publiczne do uznania nienaruszalności tych praw, ich poszanowania i ochrony. Wolność osobista to jedno z najważniejszych praw człowieka, które gwarantuje możliwość nieskrępowanego dysponowania własną osobą i czynienia wszystkiego, co nie jest zakazane prawem bądź zasadami współżycia społecznego. Kolejny artykuł wysuwa wolność człowieka, jako nadrzędną wartość. Konstytucja zaznacza, iż "nikogo nie można zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje", a jednocześnie zobowiązuje każdego do szanowania i respektowania praw i wolności innych ludzi.  Druga zasada traktuje o tym, iż wszyscy ludzie są równi wobec prawa i nie mogą być dyskryminowani np. ze względu na płeć. Wynika z tej zasady zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, gospodarczym oraz społecznym. Skoro obywatele państwa mają takie same obowiązki i uprawnienia to uznaje się, że muszą być oni tak samo traktowani przez organy państwa (W. Skrzydło , Ustrój polityczny RP, Warszawa 1997, s. 96).
 

W tym dziale Konstytucji regulowany też jest sposób nabycia obywatelstwa, który ustala ogólną zasadę krwi. Dodatkowo ustawodawca zaznacza, że obywatelstwa można się jedynie zrzec, a nie można zostać go pozbawionym. W kolejnym artykule zagwarantowana jest obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju ich języka, obyczajów i tradycji oraz własnej kultury. Na końcu tej części wprowadzona zostaje zasada, iż wolności i prawa zawarte w Konstytucji przysługują każdemu, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej.
    

Kolejne 19 artykułów Konstytucji traktuje o wolnościach i prawach osobistych. Muszą być one przez państwo przestrzegane zawsze i bez wyjątków. Pierwszy z nich zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Dzięki przestrzeganiu tego prawa każdy ma zapewnione bezpieczeństwo osobiste i legalną możliwość obrony. Następnie zakazuje poddawania kogokolwiek eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez zgody zainteresowanego. Zgoda ta musi być dobrowolna. Kolejna zasada zakazuje tortur, okrutnego i poniżającego zachowania. Po wtóre nikogo nie wolno czynić niewolnikiem i zmuszać go do pracy. Dodatkowo każdemu przysługuje prawo do uczciwego i rzetelnego procesu, a sąd powinien bezwzględnie działać w oparciu o zasadę jawności. Wynika z tego, iż nikt nie może być uznany za winnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina. Prawo do prywatności gwarantuje, że państwo bez szczególnych powodów nie może kontrolować naszej korespondencji, przeszukiwać mieszkania oraz ma obowiązek szanować nasze życie prywatne i rodzinne. Wolność myśli sumienia, wyznania i wyrażania opinii może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym, a więc ze względu na interes publiczny, bezpieczeństwo, ochronę porządku publicznego oraz praw i wolności innych osób.
    

Kolejną grupą praw zagwarantowanych w Konstytucji są prawa polityczne. Zapewniają one jednostce możliwość udziału w życiu publicznym oraz kontrolowania władzy. Katalog wolności i prawa w owej materii zawiera wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Zapewnia również wolność zrzeszania się w partiach, związkach zawodowych oraz w innych organizacjach. Konstytucja rozszerza ten katalog o prawo dostępu obywateli do służby publicznej, kolejno prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i dotyczących osób piastujących funkcje publiczne. Ustawa zasadnicza zapewnia również prawo do wyboru prezydenta, posłów, senatorów, członków organów samorządu terytorialnego, a także udziału w referendum.  Jako ostatnie prawo wymienione zostaje uprawnienie do składania petycji, skarg i wniosków w interesie publicznym, własnym lub osoby trzeciej za jej zgodą.
    

Na ostatnią z grup wymienionych w ustawie zasadniczej składają się wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Owe prawa charakteryzują się tym, że ich realizacja wymaga nie tylko prawnych, ale także gospodarczych i organizacyjnych działań państwa (B. Zawadzka, Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, Warszawa 1996, s 7). Do praw ekonomicznych zalicza się prawo do własności. Prawo to gwarantuje każdemu człowiekowi bezpieczne posiadanie legalnie nabytego majątku i swobodne nim dysponowanie. Uprawnienie to wiąże się z kolejnym prawem - prawem dziedziczenia. Prawa socjalne są prawami pozytywnymi, co oznacza, że są to uprawnienia jednostki na jej rzecz. Zawierają się tu prawa do : ochrony zdrowia, nauki, odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej oraz prawo do rozrywki. Państwo jest więc zobowiązane do zagwarantowania dostępu do świadczeń publicznej służby zdrowia, bezpłatnego kształcenia w szkołach publicznych. Zobligowane jest także ustalenia minimalnych płac, do wskazania liczby dni ustawowo wolnych od pracy, a także maksymalnego wymiaru czasu pracy. Do praw kulturalnych zalicza się: wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania. Te uprawnienia odnoszą się do sfery emocjonalnej i duchowej człowieka, umożliwiając ich rozwój oraz ekspresję.
    

W Polsce konsekwentnie podejmowane są działania, zmierzające do budowania społeczeństwa obywatelskiego. Jednymi z najważniejszych jego elementów jest zgodne z prawem działanie władz oraz funkcjonowanie instytucji, gwarantujących przestrzeganie praw człowieka i obywatela. Do ich ochrony powołanych jest wiele organizacji i instytucji. Postaram się choć pokrótce omówić wybrane z nich.
    

W roku 1989 powstała polska struktura Amnesty International, będąca częścią światowego ruchu działającego w oparciu o idee Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Jej celami statutowymi są troska o humanitarne wykonywanie kar penitencjarnych, zniesienie kary śmierci i tortur, pisanie próśb o uwolnienie więźniów polityczny etc.

W tym samym roku rozpoczęła także działalność Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce, niezależny instytut edukacyjno-badawczy. Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się prawami człowieka.
    

Wszystkie prawa zawarte w Konstytucji, ratyfikowanych umowach międzynarodowych czy ustawach podlegają ochronie prawa krajowego. System prawa gwarantuje nam opiekę urzędów administracyjnych oraz sądów. Ponadto, każdy obywatel ma prawo zwrócić się z prośbą o rozpatrzenie kazusu do Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich to konstytucyjny organ czuwający nad ochroną praw i wolności zagwarantowanych w Konstytucji i innych aktach normatywnych. Rzecznik Praw Obywatelskich posiada szerokie kompetencje i dysponuje różnymi środkami działania. Dają mu one możliwość skutecznego występowania w interesie każdego obywatela, którego prawa zostaną w jakikolwiek sposób naruszone.