Czyn w postaci zabójstwa człowieka należy do najcięższych przestępstw regulowanych w europejskich i światowych kodeksach karnych. Negatywny stosunek wobec sprawców zabójstw znajduje również odzwierciedlenie w ustawowym wymiarze kary, który zazwyczaj przewiduje długoletnią bezwzględną karę pozbawienia wolności, a nawet karę śmierci (niespotykaną już jednak w europejskim ustawodawstwie). Przestępstwo zabójstwa godzi w najwyższe dobro prawne jakim jest życie ludzkie, dlatego nie dziwi fakt tak bardzo restrykcyjnej polityki karnej w stosunku do sprawców tej ciężkiej zbrodni. Przedmiotem analizy w pierwszej części niniejszego artykułu będą uregulowania prawne dotyczące przestępstwa zabójstwa zawarte w niemieckim kodeksie karnym (StGB). Poruszona zostanie przede wszystkim problematyka przedmiotu zamachu przestępczego. Dokonam również klasyfikacji przestępstw zabójstwa oraz przedstawię ogólną charakterystykę zabójstwa w typie podstawowym.

1. Przedmiot ochrony

Przedmiotem ochrony w przestępstwie zabójstwa jest życie ludzkie. Niemieckie normy konstytucyjne wskazują, że jest to dobro prawne o charakterze szczególnym i absolutnym [1]. Świadczy o tym fakt wskazanie przez niemieckiego ustrojodawcę już w art. 2 ust. 2 Ustawy Zasadniczej, że każdy ma prawo do życia i do nieruszania jego integralności. Życie ludzkie nie jest dobrem o charakterze dyspozytywnym i dlatego zabójstwo na żądanie czy z powodu współczucia jest również karalne. Współczesne ustawodawstwo nie penalizuje już samobójstwa, które pozostaje z punktu widzenia prawa karnego irrelewantne. Trzeba jednak zaznaczyć, że penalizowana może być pomoc przy samobójstwie i tak czyni to polski kodeks karny w art. 151 KK. Również w polskiej Konstytucji z 1997 znalazł się przepis, który nakazuje państwu zapewnić każdemu prawną ochronę jego życia. Prawo karne nie zajmuje się zagadnieniem człowieczeństwa i wartości życia ludzkiego, również do niego nie należy rozstrzyganie sporów etycznych, filozoficznych lub teologicznych. Prawo karne ma za zadanie chronić życie poprzez konstruowanie przepisów umożliwiających ściganie sprawców tej jednej z najcięższych zbrodni, ale także poprzez generalną i indywidualną prewencję zapobiegać kolejnym przestępstwom. W niemieckim kodeksie karnym możemy wyróżnić kilka przestępstw zabójstwa, w zależności od społecznej szkodliwości czynu i ustawowego zagrożenia karą:

Wyróżnione wyżej typy przestępstwa zabójstwa nie są jedynymi przestępstwami naruszającymi dobro prawne w postaci życia ludzkiego. Ustawodawca wyróżnia również przestępstwa związane z przerywaniem ciąży oraz nieumyślnym spowodowaniem śmierci (to ostatnie różni się od zabójstwa wyłącznie stroną podmiotową).

Punktem wyjścia wszelkich rozważań dotyczących zabójstwa i jego odmian jest wskazanie przedmiotu czynności wykonawczej, czyli przedmiotu na którym realizowane jest przestępcze działanie sprawcy, w tym przypadku jest to konkretny człowiek. Jak zatem zdefiniować człowieka? Odpowiedź na to pytanie prima facie wydaja się jasna i nie wymaga szczególnego zastanowienia się. Zasadniczo ma ona jednak charakter bardziej intuicyjny, ponieważ w niemieckim kodeksie karnym, ale również w polskim, nie została zawarta definicja legalna pojęcia „człowiek”. Człowieka, pomijając oczywiście wątki teologiczne, można określić jako istotę żywą zrodzoną przez kobietę [2]. Współcześnie podmiotem prawa jest każda istota żywa wykazujący cecha człowieka, bez względu na różnorakie defekty czy inne zniekształcenia zarówno w postaci fizycznej i psychicznej. Trudniejszym zagadnieniem jest ustalenie punktu czasowego, od którego zaczyna się prawno-karna ochrona życia ludzkiego, jednocześnie nie można pomijać punktu końcowego tejże ochrony, tj. śmierci.

a) Początek życia

Ustalenie granicy czasowej życia ludzkiego ma wyjątkowe znaczenie w zakresie wykładni znamion przestępstwa zabójstwa, ponieważ pozwoli to na oddzielenie zabójstwa od przestępstw skierowanych przeciwko płodowi ludzkiemu. Oczywiście wśród zwolenników absolutnej ochrony życia człowieka, życie ludzkie zaczyna się z momentem poczęcia i trwa do śmierci, co jednak spowodowałoby zatarcie granicy między zabójstwem a przestępstwem aborcyjnym. Niemiecki ustawodawca (podobnie polski) odróżnia pojęcie człowieka i płodu ludzkiego (dziecka poczętego). Rozróżnienie ma jednak charakter dyskusyjny i nieostry, a teorii w tym zakresie powstało wiele. Kryterium przestrzenne wskazuje, że noworodkiem (człowiekiem) istota żywa staje się dopiero po oddzieleniu jej od organizmu matki, tj. przecięcie pępowiny. Posługując się tą teorią może dojść do absurdalnych konsekwencji, ponieważ np. podanie trucizny noworodkowi nie oddzielonemu jeszcze od organizmu matki, ale pozostającemu poza jej organizmem nie byłoby kwalifikowane jako zabójstwo, a wyłącznie jako przestępstwo aborcyjne. Kryterium fizjologiczne wskazuje, że noworodkiem jest istota żywa zdolna do samodzielnego oddychania. Natomiast faza porodowa stała się punktem odniesienia dla kryterium położniczego, które wskazuje, że prawno-karna ochrona życia ludzkiego wynikająca z przepisów typizujących przestępstwo zabójstwa rozpoczyna się już w okresie porodu. Koncepcję położniczą podkreślał wielokrotnie Federalny Sąd Najwyższy [3] wskazując, że skurcze o charakterze regularnym i powtarzające się w krótkich odstępach czasu stanowią początkową fazę porodu i od tego momentu wszelkie umyśle zamachy na życie płodu kwalifikować należy jako zabójstwo. Jest to zatem cezura czasowa, oddzielająca stadium życia płodowego od stadium życia noworodka. Również polski Sąd Najwyższy w swoich ostatnich orzeczeniach jednoznacznie wskazał na koncepcją położniczą ( zobacz I KZP 18/06, I KZP 13/08).

b) Koniec życia

Ochrona życia ludzkiego na podstawie §212 i nast. StGB (w Polsce art. 148 i nast. KK) kończy się wraz ze śmiercią człowieka. Stwierdzenie zgonu jest istotne z punktu widzenia kwalifikacji zachowań przestępczych sprawcy. Strzał z broni palnej do martwego człowieka można byłoby jedynie zakwalifikować jako nieudolne usiłowanie zabójstwa, bądź jako znieważenie zwłok ludzkich. W stosunku do ustalenie czasowej granicy końca życia ludzkiego posługiwano się dwoma kryteriami. Pierwsze, które jednak ze względu na nowoczesną aparaturę podtrzymującą życie, wydaje się mało aktualne, wskazywało, że śmierci człowieka następuje w wyniku nieodwracalnego zatrzymania krążenia lub funkcji płuc, tzw. śmierć kliniczna. Współcześnie dominuje drugie kryterium, które eksponuje tzw. śmierć mózgu, tj. nieodwracalne zmiany w mózgu powodujące zanik jego funkcji.

2. Przestępstwo zabójstwa w typie podstawowym a zabójstwo w typie kwalifikowanym (morderstwo)

W rozważaniach dotyczących przestępstwa zabójstwa nie sposób pominąć dyskusji dotyczącej stosunku między §212 a §211 StGB. Pierwszy reguluje znamiona przestępstwa zabójstwa w typie podstawowym, a drugi tworzy dodatkowe przesłanki powodujące zakwalifikowanie czynu w postaci zabójstwa człowieka jako morderstwa (inaczej ciężkiego zabójstwa). Konflikt, jaki zarysował się między orzecznictwem a literaturą przedmiotu, sprowadza się do prostego pytania: czy §211 StGB jest typem kwalifikowanym w stosunku do §212, czy też ma charakter samodzielny, tj. jest samoistnym typem przestępstwa. Gdyby przenieść tę dyskusję na grunt polski odpowiedź byłaby klarowana, ponieważ można jednoznacznie stwierdzić, że art. 148 §1 KK jest typem podstawowym przestępstwa zabójstwa, natomiast art. 148 §2 KK stanowi jego typ kwalifikowany (polski ustawodawca nie posługuje się jednak określeniem ‘morderstwo’). Niemieckie orzecznictwo i doktryna przyjęły w kwestii zarysowanego wcześniej konfliktu skrajne stanowiska. Doktryna opowiada się jednoznacznie za uznaniem §211 (morderstwo) za typ kwalifikowany §212 (zabójstwo), natomiast orzecznictwo przyjmowało w swoim czasie, że §211 jest samodzielnym typem przestępstwa. Konflikt ma również podłoże praktyczne, ponieważ jego rozstrzygniecie jest decydujące w zakresie karalności innych uczestników przestępstwa (pomocników i podżegaczy). Orzecznictwo w swojej argumentacji powoływało się na wykładnię literalną i systemową. Wskazywało, że określenie sprawcy przestępstwa w obu paragrafach ma charakter odmienny z punktu widzenia gramatycznego, tj. w §211 ustawodawca posłużył się pojęciem mordercy (Mörder), natomiast w §212 pojęciem zabójcy (Totschläger) i nie są to pojęcia tożsame. Przyjmując powszechną regułę wykładni mówiącej o tym, że ustawodawca działa racjonalnie, tego rodzaju rozróżnienie orzecznictwo uznało za celowe i mające charakter także praktyczny. Drugim argumentem przytoczonym przez judykaturę była reguła wykładni systemowej. Sądy wskazywały, że skoro §211 byłby typem kwalifikowanym w stosunku do §212 to nie mógłby występować w ustawie przed §212 tylko po, zgodnie z regułą klasyfikacji przestępstw ze względu na ich społeczną szkodliwość i surowsze ustawowe zagrożenie karą. Doktryna zręcznie odpierała te zarzuty i wskazywała, że rozróżnianie zabójcy od mordercy w sensie językowym sięga do odrzuconej przecież nauki szkoły antropologicznej, która tworzyła typologie przestępców, posługując się przy tym pseudonaukową analizą (np. w zależności od wielkość czaszki wskazywała na większe lub mniejsze predyspozycje do bycia przestępcą). Odnosząc się do wykładni systemowej literatura wskazała, że nie ma ona przecież charakteru priorytetowego, a jedynie pomocniczy. Pierwszeństwo przyznaje się wykładni gramatycznej, która wskazuje na nierozerwalny stosunek materialny między stroną przedmiotową przestępstwa uregulowanego w §212 i §211 StGB. Obecnie stanowisko doktryny wydaje się dominujące i bardziej przekonywujące. Wracając do waloru praktycznie tego konfliktu posłużę się następującymi przykładami [4]:

Kazus nr 1

„O. i B są rodzeństwem. O ze względu na chęć szybkiego wzbogacenia się w celu wkupienia wymarzonej podróży do Indii postanawia zabić swojego jedynego żyjącego rodzica, który obraca sporym majątkiem. O prosi B o dostarczenie broni palnej. B doskonale zna plany i motywy działania O, natomiast sam nie widzi w tym żadnego majątkowe interesu. B posiada własny znaczny majątek i nie jest zainteresowany dziedziczeniem po swoim ojcu. B dostarcza broń O, a O zabija ojca w czasie domowej sprzeczki.”

Punktem wyjścia do oceny zachowania O i B będzie fakt, że niemieckie prawo karne w zakresie odpowiedzialności karnej pomocników i podżegaczy posługuje się teori akcesoryjności. Pomocnik (podżegacz) nie popełnia własnego samodzielnego czynu, a jedynie uczestniczy w czynie sprawcy głównego. Zgodnie z §28 StGB, który w punkcie 1 mówi o tym, że gdy po stronie pomocnika (podżegacza) nie występują pewne szczególne okoliczności osobiste, które uzasadniają [5] odpowiedzialność karną sprawcy głównego, to kara wymierza pomocnikowi podlega nadzwyczajnemu złagodzeniu. Zasada akcesoryjności zostaje zatem w pełni zastosowana. Natomiast w pkt. 2 §28 StGB zostały wskazane okoliczności osobiste, które jedynie zaostrzają bądź łagodzą karę (tworzą typ kwalifikowany lub uprzywilejowany) i dlatego też uwzględnia się je tylko co do osoby, której dotyczą (zasada akcesoryjności zostaje przełamana).

Niewątpliwe O popełnił morderstwo kwalifikowane na podstawie §211 ze względu na naganny motyw chciwości i chęci wzbogacenia się (Habgier), natomiast ów motyw nie dotyczył pomocnika B. Zatem skoro orzecznictwo uznaje znamiona zawarte §211 (morderstwo) jako tworzące osobny i samodzielny typ przestępstwa, a nie zaostrzające wyłącznie karę, to B będzie odpowiadał posługując się treścią §28 pkt 1 StGB za pomocnictwo do morderstwa. Przy czym jego kara ze względu na brak u niego szczególnego motywu, który uzasadniał odpowiedzialność karną sprawcy głównego, zostanie nadzwyczajnie złagodzona. W przedstawionym wyżej stanie faktycznym czynem głównym było zabójstwo dokonane z chciwości, kwalifikowane jako morderstwo. Pomocnik uczestniczył zatem w morderstwie, pomimo braku u niego szczególnej nagannej motywacji.

Gdyby przyjąć stanowisko literatury to znamiona zawarte w §211 StGB uznaje się wyłącznie za zaostrzające odpowiedzialność karną (tworzące typ kwalifikowany), zatem B odpowie „tylko” za pomocnictwo do zabójstwa w typie podstawowym §211 StGB, mimo, że sprawcy głównemu zarzuca się popełnienie morderstwa. Zostanie przełamana więc zasada akcesoryjności ze względu na brak szczególnej osobistej okoliczności leżącej po stronie B, uzasadniającej kwalifikację jego czynu jako morderstwo.

Kazus nr 2

W drugim kazusie role zostają odwrócone. Sprawca dokonuje zabójstwa niekwalifikowanego jako morderstwo. Natomiast pomocnik działa z chęci zysku, co stanowi znamię zaostrzające odpowiedzialność karną, tj. czyn podlega przepisom typizującym morderstwo.

„O i B są rodzeństwem. O był przez kilka lat upokarzany i bity przez swoich rodziców. B widząc, że O jest na skraju wyczerpania nerwowego wręczył mu broń palną. B liczył na to, że przy następnej rodzinnej kłótni O strzeli do swoich rodziców. Jednocześnie B był doskonale świadom, że w przypadku śmierci rodziców to on odziedziczy cały majątek.”

Czyn popełniony przez O zostanie zakwalifikowany jako zabójstwo w typie podstawowym, ponieważ motyw jego działania nie miał charakteru bezwzględnie nagannego. Natomiast B działał z chęci zysku i wykorzystał świadomie napiętą sytuację rodzinną dla realizacji własnego majątkowego interesu. Zgodnie z linią przyjętą przez judykaturę B zostanie skazany za pomocnictwo do zabójstwa w typie podstawowym §212 (motyw wzbogacenia się nie wystąpił po stronie sprawcy głównego, dlatego zadziała zasada pełnej akcesoryjności). Gdyby opowiedzieć się po stronie doktryny, to B wręcz przeciwnie będzie oskarżony o pomocnictwo do morderstwa, ze względu na szczególną osobistą okoliczność występującą po jego stronie, która ma charakter zaostrzający karę (motyw chciwości i chęci wzbogacenia się).

Widać zatem, że opowiedzenie się za argumentacją jednej ze stron ma charakter zasadniczy. Kwalifikacja czynu jako zabójstwo bądź morderstwo ma istotny wpływ na wysokość kary grożącej sprawcy jak również na kwestie przedawnienia.

3. Ustawowy wymiar kary za zabójstwo w typie podstawowym i morderstwo

Zgodnie z §212 zabójstwo w typie podstawowym zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie krótszą niż 5 lat [6] chyba, że zachodzi szczególny wypadek to wtedy możliwie jest wymierzenie nawet kary dożywotniego pozbawienia wolności. Morderstwo ze względu na motywy działania sprawcy bądź okoliczności towarzyszące czynności przestępczej, które mają charakter naganny, zostało zagrożone wyłącznie karą dożywotniego pozbawienia wolności (sic!). Jak widać w przypadku stwierdzenia przez sąd wyczerpania znamion morderstwa zawartych w §211 organ orzekający nie będzie miał jakiekolwiek pola manewru i zostanie zmuszony do wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności. W tej sprawie wypowiedział się również Federalny Trybunał Konstytucyjny, który wskazał, że w prawdzie orzekanie kary dożywotniego pozbawienia wolności jest zgodne z Ustawą Zasadniczą, ale jednocześnie ustawodawca musi stworzyć możliwość powrotu skazanego do społeczeństwa (brak perspektywy wyjścia na wolność znacznie utrudnia proces resocjalizacji). Z tego powodu ustawodawca wprowadził przepis, umożliwiający skazanemu na karę dożywotniego pozbawienia wolności, ubieganie się o przedterminowe warunkowe zwolnienie po 15 latach odbycia kary. Można znaleźć również w literaturze przedmiotu zwolenników wykładni celowościowej, którzy wskazują, że sąd w przypadku skazania za morderstwo będzie mógł zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary pomimo, że przepisy wyraźnie tego nie przewidują. Warto dodać, że zbrodnia morderstwa zgodnie z §78 pkt 2 StGB nie ulega przedawnieniu.

4. Krótka charakterystyka przestępstwa zabójstwa w typie podstawowym §212 StGB

Przestępstwo zabójstwa jest przestępstwem ogólno sprawczym, tzn. może je popełnić każdy zdolny do zawinienia na podstawie przepisów niemieckiego kodeksu karnego. Przestępstwo to ma charakter materialny (skutkowy), tj. do wypełnienia znamion potrzebne jest nastąpienie skutku w postaci śmierci człowieka. W innym przypadku możemy mieć do czynienia jedynie z karalnym usiłowaniem. Sposób w jaki sprawca zabija człowieka ma z punktu widzenia kwalifikacji jego czyny jako zabójstwo charakter drugorzędny (chyba, że wypełnia jednocześnie znamiona morderstwa np. zabija podstępnie). Zabić można zarówno poprzez czynne działanie, ale również przez zaniechanie
(np. lekarz świadomie nie podaje pacjentowi odpowiedniego leku utrzymującego go przy życiu). Przestępstwo zabójstwa może być popełnione jedynie umyślnie, przy czym zarówno w zamiarze bezpośrednim jaki i ewentualnym. Niemiecki ustawodawca w §212 pkt 2 StGB wskazał, że w przypadkach szczególnych (nienazwanych jednak) sąd będzie mógł wymierzyć karę dożywotniego pozbawienia wolności. Przepis ten modyfikuje reguły wymiaru kary w stosunku do typu podstawowego zabójstwa. Nie jest jednak jasna jego wykładnia, w szczególności wskazane okoliczności zaostrzające karę. Niewątpliwie będzie on miał zastosowanie gdy zachowanie sprawcy podlega szczególnemu potępieniu, a jednocześnie nie wypełniało ono znamion morderstwa.

Już wkrótce:

Część 2: Zabójstwo w typie kwalifikowanym (morderstwo) i jego znamiona

Część 3: Zabójstwo w typie uprzywilejowanym (zabójstwo w afekcie)

Część 4: Zabójstwo na żądanie (zabójstwo eutanatyczne)