Coraz częściej w mediach pojawiają się informacje dotyczące „rozwodów kościelnych”. Prasa kolorowa rozpisuje się wręcz o kolejnych celebrytach występujących o taki właśnie „rozwód”. Czy w Kościele katolickim w ogóle są rozwody? Czy też informacje tego typu to zwykła „kaczka dziennikarska”?

Prawo kanoniczne, którym rządzi się Kościół katolicki, nie przewiduje instytucji rozwodu. Jednakże istnieje możliwość stwierdzenia nieważności małżeństwa, która to nazywana jest błędnie „rozwodem kościelnym” lub „unieważnieniem małżeństwa kościelnego”. Ktoś mógłby zapytać, jaka jest różnica? Otóż stwierdzenie nieważności małżeństwa oznacza, iż dany związek w ogóle nigdy nie zaistniał (skutek ex tunc), natomiast zarówno rozwód jak i unieważnienie małżeństwa odnoszą się do małżeństwa ważnie zawartego, które z pewnych przyczyn zostało rozwiązane lub orzeczono jego nieważność ze skutkiem ex nunc. Aby ubiegać o stwierdzenie nieważności należy wystąpić ze skargą o nieważność małżeństwa do właściwego sądu kościelnego.

Jakie są powody do stwierdzenia nieważności małżeństwa? Odpowiadając na to pytanie należy wyróżnić trzy grupy zjawisk powodujących nieważność związku. Otóż są to: przeszkody małżeńskie, wady zgody małżeńskiej oraz brak formy kanonicznej. Wszystkie te zjawiska zostały uregulowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. (KPK 83).

Przeszkodą małżeńską jest pewna okoliczność uniemożliwiająca zawarcie ważnego związku małżeńskiego. Wśród nich wyróżnić można następujące zjawiska: przeszkodę wieku (kan. 1083 § 1-2 KPK 83), impotencji (kan. 1084 § 1-3 KPK 83), węzła małżeńskiego (kan. 1085 § 1-2 KPK 83), różnej wiary (kan. 1086 § 1-3 KPK 83), święceń (kan. 1087 KPK 83), wieczystego ślubu publicznego czystości w instytucie zakonnym (kan. 1088 KPK 83), uprowadzenia (kan. 1089 KPK 83), występku (kan. 1090 § 1-2 KPK 83), pokrewieństwa (kan. 1091 § 1-4 KPK 83), powinowactwa (kan. 1092 KPK), przyzwoitości publicznej (kan. 1093 KPK) oraz pokrewieństwa prawnego (kan. 1094 KPK 83). Ponadto istnieje również przeszkoda pokrewieństwa duchowego. Została ona zawarta w kan. 811§ 1-2 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich (KKKW). Jednakże odnosi się ona jedynie do katolików obrządków wschodnich (np. grekokatolików, wyznawców obrządku ormiańskiego).

Pod pojęciem wad oświadczenia woli kryją się pewne okoliczności sprawiające, iż wola wyrażona na zewnątrz przez przynajmniej jednego z nupturientów nie wywołuje określonych skutków prawnych. W tej grupie należy wyróżnić następujące elementy: brak wystarczającego używania rozumu (kan. 1095 n. 1 KPK 83), poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych (kan. 1095 n. 2 KPK 83), psychiczną niezdolność do podejmowania istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 n. 3 KPK 83), błąd (kan. 1097 § 1-2 KPK 83), podstęp (kan. 1098 KPK 83), symulację – całkowitą i częściową (kan. 1101 § 1-2 KPK 83), warunek (kan. 1102 § 1-3 KPK 83), przymus oraz bojaźń (kan. 1103 KPK 83). Ta grupa okoliczności wywołujących nieważność małżeństwa jest najbardziej skomplikowana i zarazem występuje najczęściej. Notabene, zdecydowana większość spraw dotyczących nieważności małżeństwa toczy się z powodu psychicznej niezdolności do podejmowania istotnych obowiązków małżeńskich. Poza tym wypada zwrócić uwagę, iż nie każdy błąd, przymus i bojaźń daje podstawę do zaskarżenia ważności zawartego małżeństwa.

Ostatnią już grupę okoliczności stanowi brak formy kanonicznej. Pod tym skomplikowanym terminem kryje się niedochowanie pewnych formalności związanych z zawarciem związku małżeńskiego. Mowa tu o na przykład zawarciu małżeństwa bez obecności wymaganych prawem świadków, o braku upoważnienia kapłana do asystowania przy zawieraniu związku czy też o fakcie zawarcia małżeństwa na pokładzie samolotu (dotyczy jedynie formy zwyczajnej zawarcia małżeństwa).

Stwierdzenie nieważności małżeństwa dokonuje się na drodze procesowej przed kompetentnym sądem kościelnym. Proces ten ma charakter pisemny, co ogranicza do minimum możliwość ewentualnej konfrontacji pomiędzy małżonkami. W trakcie postępowania strony odpowiadają na zadawane przez sąd pytania, przesłuchiwani są również świadkowie, a także przedstawiają swoje opinie biegli z zakresu np. psychologii, psychiatrii, czy też innych dziedzin medycyny.

Z przeprowadzonych powyżej enuncjacji wynika, iż nie ma „rozwodów kościelnych”. Ponadto można wysnuć wniosek, że stwierdzenie nieważności małżeństwa nie jest łatwą sprawą. To prawda, dlatego też, osoby decydujące się wystąpić z wnioskiem o nieważność swojego związku powinny najpierw zapoznać się z literaturą fachową na ten temat lub udać się do księdza będącego biegłym w tej materii albo do kancelarii prawa kanonicznego specjalizującej się w procesach o nieważność małżeństwa.