Trzecim i zarazem ostatnim źródłem nieważności małżeństwa jest brak formy kanonicznej. Pod tym pojęciem należy rozumieć jedyny uznawany przez Kościół katolicki sposób zawierania małżeństw.

W systemie prawa kanonicznego można wyróżnić dwie formy zawarcia małżeństwa – formę zwyczajną oraz formę nadzwyczajną.

Forma zwyczajna to wyrażenie zgody małżeńskiej przez nupturientów w obecności świadka kwalifikowanego (kapłana – biskupa lub prezbitera, albo diakona) oraz dwóch świadków zwykłych (kan. 1108 § 1 KPK 83). Wszyscy, o których mowa powyżej muszą być obecni jednocześnie, w tym samym miejscy i czasie, inaczej małżeństwo byłoby nieważne.

Jak trafnie zauważa M. Żurowski, „Świadkowie mają rozpoznać osoby, rozumieć słowa, być świadomi ich wypowiadania, muszą posiadać możność rozeznania, co te słowa znaczą, a także przynajmniej, jakie mają praktyczne konsekwencje”[1]. Powyższe stwierdzenie odnosi się do świadków zwykłych.

Świadkiem kwalifikowanym natomiast może być ordynariusz miejsca[2], proboszcz[3], a także kapłan lub diakon ważnie delegowany przez któregoś z nich. Ponadto należy zauważyć, iż w myśl kan. 1112 § 1 KPK 83, tam, gdzie nie kapłanów lub diakonów, biskup diecezjalny, po uzyskaniu pozytywnej opinii Konferencji Episkopatu, a następnie po uzyskaniu zezwolenia Stolicy Apostolskiej, może również delegować osoby świeckie jako świadków kwalifikowanych zawarcia małżeństwa. Muszą to być jednak świeccy, którzy potrafią odpowiednio przygotować narzeczonych oraz odprawić liturgię zawierania małżeństwa (kan. 1112 § 2 KPK 83). Zadaniem świadka kwalifikowanego jest czynne asystowanie przy zawieraniu związku. Inaczej mówiąc, to on przyjmuje w imieniu Kościoła zgodę małżeńską wyrażoną przez nupturientów (kan. 1108 § 2 KPK 83). Ponadto świadek kwalifikowany związany jest zasadą terytorialności, w myśl której asystuje on ważnie jedynie na powierzonym mu obszarze[4].

Z kolei nadzwyczajna forma zawarcia małżeństwa polega na wyrażeniu zgody małżeńskiej jedynie wobec dwóch świadków zwykłych. Aby jednak było to możliwe muszą zaistnieć pewne warunki.

Jak przyznaje T. Pawluk: „Ogólnym warunkiem stosowania nadzwyczajnej formy zawarcia małżeństwa jest aktualny brak świadka kwalifikowanego, tzn. nie można do niego udać się ani go sprowadzić bez wielkiej niedogodności”[5]. Nadzwyczajna forma zawarcia małżeństwa ma praktyczne zastosowanie dwóch przypadkach – w niebezpieczeństwie śmierci lub poza nim, jeżeli można roztropnie przewidzieć, że niemożność zwrócenia się do świadka kwalifikowanego będzie trwać dłużej niż miesiąc (kan. 1116 § 1 KPK 83).

Jako niebezpieczeństwo śmierci rozumie się sytuację, w której roztropnie przewiduje się, że w najbliższym czasie może (ale nie musi) nastąpić śmierć jednego z narzeczonych[6]. Przykładowo może to być ciężka choroba, operacja czy też wojna.

Zgoda małżeńska wyrażona w formie nadzwyczajnej nie musi być w żaden sposób potwierdzana w późniejszym czasie. Tak zawarte małżeństwo jest więc ważne w myśl przepisów prawa kanonicznego.

Co więcej – w niebezpieczeństwie śmierci, gdyby nie było możliwości wyrażenia zgody małżeńskiej w obecności dwóch świadków zwykłych, wówczas kapłan lub diakon może udzielić dyspensy od formy kanonicznej (zob. kan. 1079 § 2 KPK 83), na podstawie której możliwe byłoby zawarcie związku w obecności jednego świadka zwykłego lub nawet bez świadków.