W obecnym stanie prawnym brak jest legalnej definicji pojęcia „zawód zaufania publicznego”. Dlatego by odpowiedzieć na pytanie czym się on charakteryzuje sięgnąć trzeba do szeregu przepisów, jak np. art. 88 Kodeksu Spółek Handlowych, art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, orzeczeń oraz wypowiedzi doktryny. Pamiętać też należy o kluczowym dla rozpatrywanej materii art. 17 ust. 1 Konstytucji stanowiącym, że „W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”. To one pozwolą odpowiedzieć nam na pytanie czy radca prawny jest zawodem zaufania publicznego.

Cechy zawodu zaufania publicznego

Opierając się na poglądach doktryny oraz własnych zapatrywaniach autora można stwierdzić, że zawód zaufania publicznego to profesja:

Wymóg posiadania specjalistycznego wykształcenia

Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o radach prawnych na listę radców prawnych może być wpisany ten, kto ukończył wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej. Dodatkowo przewidziany jest obowiązek odbycia aplikacji i złożenie egzaminu radcowskiego, aczkolwiek od tego wymogu istnieją wyjątki dotyczące osób z tytułem doktora, doktora habilitowanego oraz profesora nauk prawnych, osób wykonujących pokrewne zawody prawnicze m.in. adwokat, notariusz czy prokurator, a nawet tych, którzy po ukończeniu studiów prawniczych wykonywali przez odpowiedni okres czynności bezpośrednio związane ze świadczeniem pomocy prawnej.

Specyficzne, podwyższone reguły zawodowe

Radca prawny wykonując swój zawód obowiązany jest nie tylko przestrzegać obowiązujących przepisów prawa, ale również postępować zgodnie z przepisami Kodeksu Etyki Radcy Prawnego nakładającego nań obowiązki o charakterze prawnym i moralnym wobec klienta, sądów czy innych organów przed którymi występuje, pozostałych radców prawnych, samorządu zawodowego a nawet całego społeczeństwa. Wyrazem tej wzmożonej troski o moralność jest również uzależnienie możliwości wykonywania zawodu od posiadania nieskazitelnego charakteru oraz obowiązek złożenia ślubowania. Sprzeniewierzenie się tym regułom powoduje niemożność wpisu na listę lub narazić może radcę na odpowiedzialność dyscyplinarną, o której będzie jeszcze mowa.

Samorządność zawodowa

Radcowie prawni zorganizowani są na zasadach samorządu zawodowego, którego jednostki organizacyjne posiadają osobowość prawną. Samorządność ta, zgodnie z zapatrywaniami orzecznictwa nie ma charakteru absolutnego[1] i poddawana jest kontroli Ministra Sprawiedliwości, a także Sądu Najwyższego (w zakresie postępowania dyscyplinarnego). Wszystko to, by czynić zadość wysokim wymaganiom stawianym przedstawicielom tego zawodu[2].

Surowsza odpowiedzialność

Radca prawny podlega nie tylko odpowiedzialności porządkowej, jaką przewidują przepisy prawa pracy, odpowiedzialności wynikającej z prawa karnego czy gospodarczego (jest on w końcu przedsiębiorcą), ale również tej, określonej w art. 64 ustawy o radcach prawnych za którą przewiduje się sankcję nawet pozbawienia prawa do wykonywania zawodu. Ponieważ tematykę tę poruszyłem już w jednym z moich poprzednich artykułów przytoczę tylko ust. 1 i 1a wspomnianego wyżej przepisu:

1. Radca prawny i aplikant radcowski podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej:

1) za zawinione, nienależyte wykonywanie zawodu radcy prawnego;

2) za czyny sprzeczne ze ślubowaniem radcowskim lub z zasadami etyki radcy prawnego.

1a. Radcowie prawni podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej również za niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia (...) [od odpowiedzialności cywilnej].

Działalność dotycząca dóbr o szczególnym, zasadniczym i najczęściej osobistym charakterze (dodatkowo samodzielność i szczególna więź z klientem)

Cechę tę, niektórzy przedstawiciele doktryny wysuwają na pierwszy plan[3]. W istocie praca radcy prawnego dotyka takich wrażliwych dóbr klienta jak wolność, majątek, a nawet zdrowie czy życie, ale pamiętać należy, że istnieje wiele zawodów nie poddanych regulacji, a które wymagają szczególnej staranności. Przykładem może być makler giełd towarowych. Dlatego zasadnym jest „dorzucenie” do tej cechy po pierwsze obowiązku wykonywania profesji samodzielnie, co implikuje wymóg posiadania odpowiednich, weryfikowalnych przez klienta kwalifikacji, dzięki którym może on świadomie skorzystać z usług (często przymusowo) tej a nie innej osoby i po drugie szczególnej relacji na linii usługodawca – klient wyrażonej m. in. obowiązkiem zachowania tajemnicy.

Interes publiczny

Za uregulowaniem zawodu radcy prawnego przemawiają nie tylko względy związane z praworządnością, ale też bezpieczeństwo obrotu gospodarczego. Profesja ta dotyka bowiem kluczowych dla sprawnego funkcjonowania państwa aspektów. O tym, że poddanie świadczenia pomocy prawnej jedynie regułom niewidzialnej ręki rynku mogłoby przynieść katastrofalne skutki niech świadczy fakt, że nawet najbardziej liberalna pod tym względem Szwecja nie zdecydowała się na likwidację samorządu adwokatów.

W świetle powyższego stanu prawnego i faktycznego uznać należy zawód radcy prawnego za zawód zaufania publicznego. Można nawet pokusić się o ocenę, że jest to najlepszy, sztandarowy jego przykład.