Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że możemy nabyć rzecz tylko w przypadku, gdy zbywca jest uprawniony do rozporządzania tą rzeczą. Jednak prawo cywilne przewiduje sytuacje, kiedy skutecznie nabędziemy rzecz od osoby nieuprawnionej, czyli np. złodzieja.

W prawie cywilnym króluje zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść więcej praw, aniżeli sam posiada. Nie jest to zasada skodyfikowana, lecz wyprowadzona przez orzecznictwo z systemu prawa (wyrok Sądu Najwyższego z 13 listopada 1997r., I CKN 307/97). Istotą tej zasady jest teza, że tylko właściciel może skutecznie przenieść własność, i to w granicach, które mu przysługiwały. Niemniej jednak, art. 169 kodeksu cywilnego stanowi wyjątek, przewidując konstrukcję nabycia rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej.

Istotą regulacji art. 169 jest ochrona interesu nabywcy w dobrej wierze, czyli działania takiej osoby w zaufaniu do zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 341 k.c.). Zgodnie z art. 169§1 k.c., jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzenia rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, ten uzyskuje jej własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba, że działa w złej wierze.

Osobą nieuprawnioną jest osoba, która nie ma uprawnienia do rozrządzania rzeczą, np. złodziej, przechowawca, najemca, dzierżawca, użytkownik, a także posiadacz w złej wierze. Konieczną przesłanką jest przeniesienie własności (np. w formie umowy) z elementem realnym, czyli wydaniem rzeczy.

Wnioskując, przeniesienie własności przez osobę nieuprawnioną będzie wywoływało skutki prawne, gdy łącznie zostaną spełnione następujące warunki:

1. zbycie rzeczy - dokonanie czynności prawnej zbywcy a nabywcy;
2. Wydanie rzeczy - przeniesienia władztwa nad rzeczą (element realny)
3. istnienie dobrej wiary nabywcy rzeczy - nabywca musi pozostawać w usprawiedliwionym okolicznościami przekonaniu, że zbywca jest uprawniony do rozporządzenia rzeczą. Dobra wiara musi istnieć w momencie wydania rzeczy.

W tym momencie warto przywołać art. 7 k.c. statuujący domniemanie dobrej wiary. Przepis ten rozkłada ciężar dowodu i obarcza koniecznością wykazania złej wiary stronę, która kwestionuje skuteczność danego zdarzenia prawnego. Ciężar dowodu zostaje również wzmocniony z samej konstrukcji art. 169 k.c.: „chyba, że działa w złej wierze”.

Dobrą wiarę wyłącza jednak brak należytej staranności nabywcy w procesie badania, czy zbywca jest rzeczywiście osobą uprawnioną do rozporządzenia zbywaną rzeczą. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 30 marca 1992 roku (III CZP 18/92), rozpatrując przypadek kupna skradzionego samochodu i odpowiedzialności nabywcy takiej rzeczy, wyraźnie podkreślił, że nabywca ruchomości jest w złej wierze nawet, gdy z powodu niedbalstwa zwykłego (culpa levis) nie wie o braku uprawnienia zbywcy do rozporządzania rzeczą. Ponadto, Sąd uznał za nieodzowne, aby starannie zbadać, czy przedmiot może pochodzić z kradzieży. W wyroku z dnia 19 czerwca 1997 r. (III CKN 114/07) Sąd także trafnie wskazał, że dobrą wiarę wyłącza nie tylko brak świadomości, iż zbywca jest osobą nieuprawnioną do rozporządzania rzeczą, ale również niezachowanie przez nabywcę wymaganej w danych okolicznościach staranności związanej ze sprawdzeniem stanu prawnego przedmiotu transakcji.

Nabycie własności rzeczy nie jest uzależnione od tego czy umowa jest odpłatna czy pod tytułem daremnym. Jak wynika z orzecznictwa w tym drugim przypadku właściciel rzeczy może dochodzić zwrotu rzeczy na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art.405-409 KC).

Należy podkreślić, że orzecznictwo (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 217/04) wyraźnie podkreśla różnicę między powierzeniem rzeczy a jej utraceniem – która to leży u podstaw samej własności, czyli przekonania właściciela (animus) oraz do władztwa faktycznego (corpus), które zostaje utracone. W przypadku powierzenia właściciel wyzbywa się rzeczy dobrowolnie, natomiast rzeczy, których właściciel nie powierzył dobrowolnie osobie władającej, są rzeczami zgubionymi, skradzionymi lub w inny sposób utraconymi przez właściciela, a nabycie ich własności normuje art. 169 § 2 k.c. Ponadto, dobrowolne powierzenie rzeczy przez właściciela osobie trzeciej nie może być poczytane za utratę rzeczy w rozumieniu art. 169 § 2 k.c. i to nawet wówczas, gdy nastąpiło w wykonaniu czynności dokonanej pod wpływem błędu. Jedynie wydanie rzeczy w wykonaniu zobowiązania wykreowanego oświadczeniem woli złożonym na skutek podstępu (art. 86 k.c.) lub groźby (art. 87 k.c.) może być kwalifikowane jako utrata rzeczy w inny sposób, nie sposób bowiem wówczas twierdzić, aby wydanie rzeczy pod wpływem groźby lub na skutek jej wyłudzenia nastąpiło zgodnie z wolą właściciela.

Paragraf 2 artykułu 169 wprowadza również dodatkowy warunek upływu 3 lat dla rzeczy zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej przez właściciela. Zgodnie z tą regułą dopiero po upływie 3 lat od np. zagubienia nabywca rzeczy stanie się jej właścicielem, jeśli jest w dobrej wierze przez cały okres 3 lat. Jest to konstrukcja dobrej wiary kontynuowanej (bona fides continua), która skutkuje wyłączeniem nabycia własności w przypadku każdorazowego powzięcia wiadomości o rzeczywistym stanie prawnym rzeczy nabytej w czasie trwania owej trzyletniej prekluzji.

W celu zabezpieczenia obrotu, warunek upływu lat trzech nie dotyczy pieniędzy, dokumentów na okaziciela, rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej albo w toku postępowania egzekucyjnego– kiedy nabywca jest w dobrej wierze od razu uzyskuje własność. Doktryna podkreśla, że termin lat 3 wprowadza swoisty „okres zawieszenia”.

NABYCIE NIERUCHOMOŚCI OD OSOBY NIEUPRAWNIONEJ

Kwestia nabycia nieruchomości od osoby nieuprawnionej nieco różni się od nabycia ruchomości. W prawie cywilnym obowiązuje zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która chroni osoby działające w zaufaniu do rejestru publicznego. Rękojmia chroni tylko nabywcę, kiedy zdarzeniem prawnym jest czynność prawna. Zbywca może być wpisany do księgi niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. W takim wypadku nabywca skutecznie stanie się właścicielem nieruchomości od nieuprawnionego, gdy kumulatywnie:

1. nabywca jest w dobrej wierze
2. nabycie jest odpłatne

W złej wierze jest ten nabywca, który wiedział, że osoba wpisana do księgi wieczystej nie jest właścicielem, albo z łatwością mogła się o tym dowiedzieć. A contrario dobra wiara wystąpi, gdy nabywca nie wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o rzeczywistym stanie prawnym. Przydatną instytucją w takiej sytuacji jest powództwo o uzgodnienie księgi z rzeczywistym stanem prawnym.