Służebność przesyłu jest stosunkowo nową instytucją w prawie polskim, bowiem została wprowadzona w sierpniu 2008 roku. Powstała w celu regulacji statusu urządzeń przesyłowych oraz powstałych stosunków prawnych między właścicielami nieruchomości i przedsiębiorcami przesyłowymi. Istotą służebności przesyłu jest wyznaczenie zakresu korzystania przez przedsiębiorcę przesyłowego z cudzej nieruchomości, czyli tam, gdzie znajdują się lub będą znajdować określone urządzenia przesyłowe (jak np. rury czy linie energetyczne).

Na początku warto scharakteryzować status urządzeń przesyłowych. Przede wszystkim tę kwestię reguluje art. 49 k.c., stanowiący że urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. W orzecznictwie przyjmuje się, że kiedy urządzenia są połączone z przedsiębiorstwem, to jest to wyjątek od zasady ogólnej superficies solo cedit, co potwierdza sam ustawodawca: (…)nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Urządzenia przesyłowe stanowią zatem własność osoby, która je wybudowała, czyli mogą być własnością zarówno przedsiębiorcy jak i właściciela nieruchomości. Prawo dopuszcza także możliwość wykupu takich urządzeń, np. poprzez umowę o połączenie urządzeń do przedsiębiorstwa za wynagrodzeniem.

Sama służebność przesyłu jest ograniczonym prawem rzeczowym, które reguluje kodeks cywilny w art. od 305¹ do 305⁴. Istotą jej jest obciążenie danej nieruchomości na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego, który ponadto może korzystać z tej nieruchomości w limitowanym zakresie. Treść służebności precyzowana jest w umowie lub orzeczeniu sądowym. Sam zakres służebności i sposób jej wykonywania ogranicza klauzula generalna zasad współżycia społecznego brana przez pryzmat zwyczajów miejscowych. Ową służebność zalicza się do czynnych, która może przybrać dwojaką postać:

Celem służebności przesyłu, analogicznie do służebności gruntowych (odpowiednie stosowanie z art. 305⁴ k.c. w związku z art. 285 k.c.), jest zwiększenie użyteczności przedsiębiorstwa. Stronami służebności przesyłowej są:

1. Przedsiębiorcy: zgodnie z art. 43¹ k.c. - ich działalność gospodarcza winna obejmować doprowadzanie/odprowadzanie cząstek materii.
2. Obciążeni: właściciele nieruchomości/użytkownicy wieczyści.

Służebność przesyłu może powstać na cztery sposoby. Pierwszym z nich jest umowa, czyli oświadczenie woli właściciela – należy pamiętać o zachowaniu formy aktu notarialnego, zastrzeżonego pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). W orzecznictwie podkreśla się, że możliwe jest obciążenie tylko całej nieruchomości, lecz samo wykonywanie służebności można ograniczyć do jej oznaczonej części. Drugą formę powstania wskazuje art. 305² k.c. i jest to orzeczenie sądowe – ustawodawca podkreśla w ten sposób celowość społeczną służebności przesyłu i konieczność dostarczania mediów. W niektórych przypadkach, na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami, starosta w drodze decyzji może uznać istnienie takiej służebności. Wreszcie, służebność przesyłu może powstać w drodze zasiedzenia, czyli wskutek nieprzerwanego posiadania tej służebności przez dany okres czasu oraz kumulatywnie korzystania z trwałego i widocznego urządzenia. Sąd stwierdza deklaratywnie nabycie służebności, kiedy przedsiębiorca przesyłowy korzysta z danych urządzeń przez okres 20 lat lecz w taki sposób, jakby ta służebność mu przysługiwała. Jeśli przedsiębiorca działa będąc w złej wierze, czyli ze świadomością (lub powinnością posiadania owej świadomości) nieposiadania tytułu prawnego do nieruchomości, na której znajdują się urządzenia, to okres zasiedzenia wynosi 30 lat.

Jeżeli wskutek ustanowienia służebności właściciel nie może korzystać ze swojej nieruchomości (albo ma znaczne trudności w korzystaniu) to może on domagać się wykupu części gruntu przez przedsiębiorcę. Jednak to roszczenie przysługuje tylko, gdy wartość urządzenia jest znacznie wyższa od wartości nieruchomości. Należy również podkreślić, że w sytuacji, kiedy właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy, która jest konieczna dla ustanowienia służebności, to przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem. Z kolei, kiedy to przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy i jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, to właściciel nieruchomości ma prawo żądać wynagrodzenia. W doktrynie wskazuje się, że wynagrodzenie winno obejmować m.in.: szkodę poniesioną przez właściciela, zakres ograniczenia jego prawa własności jak i powierzchnię i przeznaczenie nieruchomości.

Orzecznictwo trafnie wskazuje potrzebę ochrony właścicieli nieruchomości obciążonej, co potwierdza teza Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 11 maja 2005 r., (III CK 556/2004) Sąd Najwyższy: (…)jednakże należy również pamiętać o zapewnieniu ochrony właścicielom gruntów, na których znajdują się urządzenia takie jak słupy i linie energetyczne, telefoniczne, wodociągi i gazociągi wykorzystywane przez firmy przesyłowe.

Służebność przesyłu wygasa na skutek wielu zdarzeń prawnych, jak np. zrzeczenia się jej przez uprawnionego, konfuzji, niewykonywania tej służebności przez okres 10 lat, a także kiedy odpadną przesłanki, które uzasadniały jej ustanowienie. Właściciel nieruchomości obciążonej może także żądać jej zniesienia za wynagrodzeniem, gdy stała się szczególne uciążliwa lub nie jest konieczna. Ponadto, służebność wygasa przy podziale przedsiębiorstwa, kiedy właściciel danej części żąda zniesienia powodu nieużyteczności służebności. Analogicznie, przy podziale nieruchomości obciążonej – właściciele danych części mogą żądać zniesienia bez wynagrodzenia. Gdy służebność utraciła wszelkie znaczenie dla przedsiębiorstwa to przedsiębiorca może żądać jej zniesienia, lecz bez wynagrodzenia. Ostatnim przypadkiem wygaśnięcia służebności jest regulacja z art. 305³ §2 k.c., który stanowi, że służebność wygasa najpóźniej wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa. W takiej sytuacji na przedsiębiorcy ciąży obowiązek usunięcia urządzeń przesyłowych, które utrudniają korzystanie z nieruchomości obciążonej. Jeżeli powodowałoby to znaczne trudności lub koszty, przedsiębiorca musi naprawić wyrządzoną szkodę.