W polskim prawie karnym istnieją instytucje pozwalające na uchylenie odpowiedzialności karnej w wypadku popełnienia przestępstwa. Jest to furtka, niekiedy w sytuacjach skrajnych, pozwalająca na racjonalizację kary i winy. Należy zwrócić uwagę na ścisłe skorelowanie tej kwestii z funkcjami prawa karnego:

1. Z funkcją sprawiedliwościową – także ze społecznym poczuciem wymierzenia sprawiedliwości.
2. Z funkcją ochronną – z ochroną dóbr i jednostek i samego dobra jednostek .
3. Z funkcją gwarancyjną – szczególnie z zasadą humanitaryzmu.

Wyłączając odpowiedzialność karną w nauce prawa karnego mówi się o wyłączaniu przestępności czynu. Okoliczności, które wyłączają odpowiedzialność karną można sklasyfikować według wyłączania konkretnego czynnika. Istnieją trzy kategorie wspomnianych okoliczności: kontratypy, okoliczności wyłączające winę oraz znikoma społeczna szkodliwość czynu. Do okoliczności wyłączających nie można jednak zaliczyć tzw. czynnego żalu.

Kontratypy są okolicznościami wyłączającymi bezprawność – gdzie w normalnych, typowych warunkach dane zachowanie uznaje się za zdarzenia sprzeczne z prawem. Stosuje się je w przypadku kolizji dóbr prawnie chronionych. Kodeks karny wyraźnie wskazuje konkretne przesłanki i kolizje konkretnych dóbr oraz konkretne rozwiązanie w postaci poświęcenia jednego z nich. Dzięki kontratypom wskazuje się pierwszeństwo dobra oraz możliwość poświęcenia innego w formie jego naruszenia, które to naruszenie pozostanie zgodne z prawem (nie będzie bezprawne).

Obrazując – przy obronie koniecznej odpieramy zamach, aby chronić inne dobro – w celu obrony możemy w pewnych sytuacjach uciec się także do siły fizycznej. Jeśli nasza obrona będzie mieściła się w granicach obrony koniecznej to naruszenie nietykalności napastnika nie będzie uznane za bezprawne.

Kontratypy można podzielić na kodeksowe i pozakodeksowe. Kontratypami kodeksowymi są:

1. Obrona konieczna- art. 25 §1 k.k.,
2. Stan wyższej konieczności- art. 26 §1 k.k.,
3. Ryzyko nowatorstwa (eksperymentu)- art. 27 k.k.,
4. Dozwolona krytyka- art. 213 §2 k.k. – wyłączenie bezprawności zniesławienia,
5. Ostateczna potrzeba wojskowa - art. 319 §1 k.k.

Kontratypy pozaustawowe to:

1. Działanie w granicach uprawnień i obowiązków,
2. Prawo karcenia nieletnich,
3. Ryzyko związane z grami sportowymi,
4. Zgoda dysponenta dobrem prawnym (zgoda pokrzywdzonego),
5. Czynności lecznicze,
6. Dozwolona samopomoc,
7. Zwyczaj (istnieją spory w doktrynie co do tego kontratypu).

Drugą grupę stanowią okoliczności wyłączające winę. Samą winę charakteryzuje się w prawie karnym jako personalną zarzucalność czynu bezprawnego przypisanego sprawcy oparta na faktach życia psychicznego i na cechach osobowości w warunkach, kiedy nie zachodzi żadna z okoliczności łagodzących winę. Spotyka się również jej definicję jako zarzucalny z punktu widzenia wymogów prawa karnego stosunek sprawcy do realizacji czynu zabronionego. Aby móc przypisać komuś winę, czyli postawić zarzut, muszą być spełnione następujące warunki:

- posiadanie zdolności do posiadania winy- jest to uzależnione od wieku oraz rozwoju psychicznego danej osoby, niezbędne jest wystąpienie zdolności do rozpoznania znaczenia popełnionego czynu,

- możliwość rozpoznania bezprawności czynu – stosownie do art. 30 kodeksu karnego,

- wymagalność konkretnego zachowania, zależnie od motywacji sprawcy.

Do okoliczności wyłączających winę należy zaliczyć:

1. Nieletność - art. 10 §1 k.k,
2. Niepoczytalność - art. 31 k.k.,
3. Błąd określony w art. 29 k.k. - co do okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną,
4. Błąd określony w art. 30 k.k. – tzw. nieświadomość bezprawności
5. Tzw. atypowa sytuacja motywacyjna (art. 26 §2 k.k.) – wyróżniania przez część doktryny.

Niektórzy przedstawiciele doktryny wyróżniają również kategorię tzw. znikomej społecznej szkodliwości czynu, która także stanowi okoliczność wyłączającą przestępność. Społeczna szkodliwość czynu jest koniecznym składnikiem przestępstwa (wniosek z art. 1 § 2 k.k.), co stanowi odbicie w zasadzie nullum crimen sine damno sociali magis quam minimo (nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości w stopniu większym od znikomego). Jest to kategoria najbardziej ocenna, gdyż znikomość jest subiektywną wartością – należy jednak badać przesłanki takie jak: rozmiar szkody, rodzaj naruszonego dobra, okoliczności popełnienia czynu, zamiar i motywacja sprawcy. Jeśli społeczna szkodliwość czynu jest mniejsza niż znikoma to uchylana jest przestępność czynu.

Reklama