Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2012 Rokiem Janusza Korczaka – prekursora działań na rzecz praw dziecka. Może to świadczyć o fakcie, iż prawa dziecka są obecnie kwestią niezwykle aktualną, istotną i coraz częściej dyskutowaną. Nie ulega wątpliwości, że dzieci powinny być otoczone przez system prawny szczególną opieką. Ogromnym osiągnięciem w tej dziedzinie na poziomie międzynarodowym jest Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. Szczególny wymiar mają prawa dziecka-pacjenta. W przypadku choroby dziecko zachowuje bowiem wszystkie swoje prawa gwarantowane mu w prawie wewnętrznym i regulacjach międzynarodowych. Chore dziecko ma takie same prawa jak pacjent dorosły, z tym że część jego praw decyzyjnych musi być przeniesiona na opiekunów prawnych[1]. Ponadto, dzieci powinny mieć pewne dodatkowe prawa, poza wspólnymi dla wszystkich pacjentów. W zależności od poziomu rozwoju fizycznego i emocjonalnego, dziecko należy włączyć w proces decyzyjny i do aktywnego współuczestniczenia w procesie leczniczym[2].

            Art. 68 ust. 1 Konstytucji RP zawiera ogólną regulację, stanowiącą iż „Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.” Ust. 3 cytowanego artykułu głosi natomiast, że „Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku”. Prawo do ochrony zdrowia jako jedno z praw socjalnych, stanowi podstawowy element systemu praw człowieka i przysługuje każdej osobie[3]. Art. 68 ust. 1 Konstytucji wskazuje na dzieci jako jedną z grup uprzywilejowanych, którym powinna być zapewniona „szczególna” opieka zdrowotna. Konstytucja nakłada tym samym obowiązek na władze publiczne.

Cały rozdział czwarty Polskiej Karty Praw Pacjenta poświęcony jest prawom dziecka w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych. Karta jest zbiorem podstawowych unormowań prawnych zebranych w jednym opracowaniu przez Ministerstwo Zdrowia w 1998 r. Opracowanie to zostało opublikowane w formie komunikatu i stanowiło pierwszą próbę kompleksowego opracowania tematu Praw Pacjentów w Polsce.

Pacjenci poniżej 18. roku życia mają prawo do świadczeń opieki zdrowotnej na zasadach i w zakresie określonych dla osób ubezpieczonych. Wiele ustaw przyznaje szczególne uprawnienia małoletnim powyżej lat szesnastu. Przykładowo, lekarz ma obowiązek udzielić takiemu małoletniemu informacji w zakresie i w formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego, o czym stanowi art. 31 ust. 7 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Małoletniemu powyżej lat szesnastu lekarz ma również obowiązek udzielić przystępnej informacji o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Wymagana jest także zgoda małoletniego powyżej 16. roku życia na wykonanie badania lub udzielenie innego świadczenia zdrowotnego. Możliwe jest wyrażenie przez niego sprzeciwu na pobranie po śmierci komórek, tkanek i narządów (art. 5 ust. 3 ustawy o transplantacji).

Na płaszczyźnie międzynarodowej art. 24 wspomnianej już Konwencji o prawach dziecka stanowi, iż „Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione swojego prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej”. Art. 24 ust. 2 zawiera przykładowe cele, które mają być osiągnięte przez Państwa-Strony. Należą do nich m.in. zmniejszenie śmiertelności wśród noworodków i dzieci, zapewnienie udzielania koniecznej pomocy oraz opieki zdrowotnej wszystkim dzieciom, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej, zwalczenie chorób i niedożywienia czy rozwój profilaktycznej opieki zdrowotnej i usług, poradnictwa dla rodziców oraz wychowania w zakresie planowania rodziny.

Dziecko, które jako pacjent korzysta z opieki medycznej, ma prawo do świadczeń zdrowotnych, które odpowiadają wymaganiom wiedzy medycznej, udzielane są wyłącznie przez osoby posiadające właściwe kwalifikacje, udzielane są zgodnie z zasadami etyki i należytą starannością oraz przeprowadzane są z zachowaniem odpowiednich warunków, co dotyczy w szczególności warunków sanitarnych, poziomu sprzętu medycznego i pomieszczeń[4].

Ochrona praw dziecka zapewniona jest przez wiele regulacji prawnych – zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Często jednak założenia teoretyczne w znacznym stopniu różnią się od praktyki. Wyrazem tej rozbieżności mogą być słowa wypowiedziane przez Rzecznika Praw Dziecka, Marka Michalaka, na posiedzeniu Sejmu w dniu 18 marca 2010 r. „Dzieci w Polsce nadal nie są w wystarczającym stopniu otoczone opieką zdrowotną. Należy tu podkreślić m.in. trudności z dostępem do lekarzy specjalistów z zakresu chorób dziecięcych wszystkich specjalności. Brak jest systemowych rozwiązań, umożliwiających koordynowanie działań w zakresie dostępności dzieci do służby zdrowia. Bardzo wyraźnie można to dostrzec na przykładzie działania szpitali pediatrycznych w stolicy. Problemem jest też niski standard opieki medycznej w szkołach. Około 2/3 szkół podstawowych, 1/2 gimnazjów i 1/3 techników i szkół specjalnych pozbawionych jest gabinetów profilaktyki i pomocy przedlekarskiej. Rzeczywista liczba uczniów podlegających opiece pielęgniarki, szczególnie w szkołach specjalnych na wsi, jest stanowczo zbyt wysoka”[5]. 

Coraz częstsze podnoszenie kwestii przestrzegania praw dziecka, działalność polskiego Rzecznika Praw Dziecka i szeregu instytucji dbających o dobro dzieci mają na celu rzeczywistą ochronę najmłodszych Polaków. Dobrym podsumowaniem powyższych rozważań są słowa Janusza Korczaka: „Nie ma dzieci – są ludzie; ale o innej skali pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych popędach, innej grze uczuć”.