Za klauzule niedozwolone, zgodnie z brzmieniem art. 385¹ kc, należy uznać postanowienia wzorca umownego ustalające brzmienie umowy w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz naruszający w sposób rażący interes konsumenta. Jednak zgodnie ze zdaniem drugim przytoczonego artykułu nie dotyczy to głównych świadczeń stron. Oznacza to, że o ile konsument może skutecznie twierdzić, że np. wprowadzenie opłaty za odstąpienie od umowy w wysokości 150% składki ubezpieczeniowej za okres objęty ochroną stanowi postanowienie niedozwolone, to już w sytuacji, kiedy np. wysokość świadczenia ubezpieczyciela jest rażąco niska w stosunku do wysokości opłacanej składki takie stwierdzenie nie będzie uprawnione.

Praktyka rozróżnia dwa rodzaje kontroli wzorców: in concreto oraz in abstracto. Pierwsza z procedur, nie będąca jednak przedmiotem niniejszego artykułu, polega na dokonaniu oceny brzmienia konkretnej umowy.

Kontrola wzorca umownego in abstracto polega na dokonaniu analizy zawartych w nim postanowień lub postanowienia, w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego, pod kątem jego zgodności z dobrymi obyczajami oraz potencjalnym rażącym naruszeniem interesu konsumenta. Zdaniem Sądu Najwyższego (III SK 19/07, niepubl.) przy dokonywaniu kontroli abstrakcyjnej zastosowanie nie znajdzie art. 385² kc, gdyż sąd w omawianym postępowaniu bada jedynie wzorzec, nie zaś samą umowę.

Ustawodawca tworząc szczególne uregulowania dotyczące kontroli wzorców umownych zdecydował się na przyjęcie „scentralizowanego” modelu kontroli, w tym znaczeniu, że zgodnie z art. 479³⁶ kpc właściwość wyłączna w tej kategorii spraw należy do sądu okręgowego w Warszawie – sądu ochrony konkurencji i konsumenta. Decyzja taka była niewątpliwie podyktowana koniecznością stworzenia wyspecjalizowanego organu sądowego zajmującego się tą specyfiką. Rozwiązanie takie jest krytykowane w literaturze jako utrudniające dostęp do sądu dla konsumentów (tak m.in. E. Łętowska i D. Bożek). Jednocześnie bardzo szeroko został zakreślony krąg podmiotów legitymowanych czynnie. Zgodnie z art. 479³⁸ § 1 i 2 kpc uprawnionymi do wytoczenia powództwa są: każdy, kto według danej oferty mógłby zawrzeć z pozwanym umowę, krajowa organizacja pozarządowa zajmująca się ochroną praw konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, Prezes UOKIK oraz pod pewnymi warunkami organizacja zagraniczna. Należy jednocześnie odnotować, że legitymacja nie wygasa nawet w sytuacji, kiedy przedsiębiorca zaniechał stosowanie kwestionowanego postanowienia jeszcze przed wytoczeniem powództwa, jednak przed upływem 6 miesięcy (art. 479³⁹ kpc). Daleko idącym ograniczeniem dyspozytywności strony pozwanej jest zakaz uznania wzorca umowy za niedozwolony jedynie na podstawie uznania powództwa (art. 479⁴¹). W sytuacji, kiedy proces zakończy się uznaniem wzorca za niedozwolony sąd zakaże jego stosowania (art. 479⁴² § 1) oraz nakaże jego opublikowanie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 479⁴⁴ § 1) oraz w rejestrze prowadzonym przez Prezesa UOKIK (art. 479⁴⁵ § 2).

Znaczenie abstrakcyjnej kontroli wzorca jako narzędzia ochrony konsumenta nabiera swojego szczególnego znaczenia w świetle regulacji art. 479⁴³ kpc. Przepis ten statuuje na gruncie tego postępowania zasadę jednostronnie rozszerzonej skuteczności wyroku. Rozszerzona skuteczność dotyczy jedynie pozwanego, w tym znaczeniu, że nie jest on uprawniony do posługiwania się zakwestionowanym wzorcem umownym nie tylko w stosunku do powoda, ale także wszelkich pozostałych potencjalnych klientów. Wątpliwości w literaturze budziło jednak uznanie rozszerzonej skuteczności wyroku względem strony legitymowanej czynnie. Kwestię tę ostatecznie rozstrzygnął Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumenta w orzeczeniu z 22 sierpnia 2005r. (XVII Ama 21/05, opubl. w: Dz. Urz. UOKiK 2005, Nr 3 poz. 45), zgodnie z którym rozszerzona skuteczność, o której mowa w art. 479⁴³ kpc nie dotyczy strony powodowej.

Należy podkreślić, że wbrew szerokiemu przekonaniu abstrakcyjna kontrola nie prowadzi do generalnego wyłączenia klauzuli z obrotu. Pogląd taki został wyrażony w uchwale SN z 7 października 2008 r. (III CZP 80/2008, opubl. w: OSNC 2009, Nr 9, poz. 118). Zasługuje on na aprobatę, gdyż wyrok dotyczy postanowienia konkretnego wzorca a nie postanowienia w ogóle, a jej abuzywność danej klauzuli może wynikać także z jej umiejscowienia w ramach OWU oraz z kontekstu innych uregulowań. Dlatego też powołanie się na wykorzystywanie przez Ubezpieczyciela postanowienia zbliżonego, czy nawet z tożsamym brzmieniem do umieszczonego w rejestrze prowadzonym przez Prezesa UOKIK nie oznacza, że to konkretne postanowienie też ma charakter abuzywny.

Powstanie regulacji dotyczących abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych zaowocowało uznaniem 107 wzorców umownych za niedozwolone (dane na 13 września 2012r.). Pojawiające się klauzule wpływają w znaczącym stopniu na rozwój rynku ubezpieczeń i sprzyjają prokonsumenckiemu podejściu zakładów ubezpieczeń, eliminując sytuacje szczególnie negatywnie oceniane przez konsumentów, jak też ograny ich ochrony.