W prawie spadkowym można wyróżnić dwa systemy ochrony osób najbliższych zmarłego: system rezerwy i system zachowku.

System rezerwy , gdzie spadek zostaje podzielony na dwie części: rozrządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować oraz nierozrządzalną (czyli rezerwę), do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych krewnych. Rozrządzenia spadkowe spadkodawcy ulegają natomiast stosownemu zmniejszeniu. Ten system daje niewątpliwie silne zabezpieczenie najbliższych krewnych zmarłego, gdyż zapewnia powołanie do określonej części spadku. Może on jednak prowadzić do ujemnych skutków praktycznych w postaci odpowiedzialności spadkowej.

System zachowku, który pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku. Osoby najbliższe mogą w ogóle nie dojść do dziedziczenia, a uzyskują jedynie roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy, którego rozmiar jest uzależniony od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby przy dziedziczeniu ustawowym. System ten nie daje osobie uprawnionej statusu spadkobiercy. W Polsce przyjął się system zachowku.

Dzięki instytucji zachowku osoby najbliższe dla spadkodawcy, a pominięte w testamencie, mają zapewnioną ochronę prawną w postaci roszczenia o zapłatę pewnej sumy pieniężnej przez spadkobierców, gdyż jest to dług spadkowy. Zachowek można też stosować w przypadku, kiedy spadkodawca powołał osobę do spadku, ale jej udział spadkowy jest niższy od kwoty należnej w zachowku – mogą one tylko żądać kwoty określonej do wyrównania sumy z zachowku. Kwotę zachowku stanowi połowa wartości potencjalnego udziału spadkowego, uzyskanego z dziedziczenia ustawowego.

Krąg osób chronionych w katalogu zamkniętym wyznaczył ustawodawca a art. 991 k.c.: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Z takim roszczeniem nie mogą zatem wystąpić dalsi krewni, rodzeństwo, a także osoby wyłączone od dziedziczenia jak np. sytuacja małżonka, kiedy sąd stwierdzi, że żądanie rozwodu lub separacji jest zasadne.

Wysokość ustalenia udziału spadkowego jest punktem wyjścia przy obliczaniu zachowku, należy pamiętać o uwzględnianiu tzw. niegodnych spadkobierców oraz osób, które spadek odrzuciły. Konieczne jest zatem dokładne wyliczenie wartości całego spadku, a dopiero później samego udziału spadkowego – na płaszczyźnie zachowku, czyli tak, jakby spadkodawca nie zostawił testamentu. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1985 roku (III CZP 75/84) stwierdził, że należy szacować realną wartość spadku, na podstawie wartości ustalonych w dniu orzekania.

Możliwe jest jednak obniżenie wysokości sumy zachowku na podstawie art. 5 k.c. – czyli na podstawie instytucji nadużycia prawa podmiotowego (Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1981 roku (III CZP 18/81). Mając na uwadze cel zachowku, jakim jest ochrona osób najbliższych, trzeba konkretnie wskazać przyczynę obniżenia, np. ze względu na sytuację osobistą, rodzinną lub majątkową osoby obowiązanej do wypłaty zachowku.

Roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się z upływem trzech lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k.c.). Należy pamiętać, że bieg przedawnienia zostaje przerwany przez każdą czynność przed sądem lub innym organem, który jest powołany do rozpoznawania spraw czy egzekwowania roszczeń danego rodzaju przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia bądź zabezpieczenia roszczenia, przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje (Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 1992 roku - III CZP 130/92).