Określony przez prawo antymonopolowe zakaz zawierania przez przedsiębiorców porozumień dotyczy skoordynowanych praktyk podmiotów gospodarczych, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie albo naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku[1]. Działania te mogą być podejmowane przez co najmniej dwóch niezależnych przedsiębiorców, związki przedsiębiorców lub przedsiębiorców i ich związki. Należy podkreślić, że sama wymiana informacji między przedsiębiorcami jest normalną cechą wielu konkurencyjnych rynków. Jednak w pewnych przypadkach może to stanowić naruszenie prawa antymonopolowego, prowadząc do ograniczenia konkurencji i zamknięcia dostępu do rynku przedsiębiorcom, którzy nie uczestniczą w takiej wymianie informacji.

Art. 6 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów zawiera egzemplifikację porozumień, które są zakazane. Zabronione jest w szczególności uzgadnianie cen, warunków ofert składanych w przetargach publicznych, ograniczanie albo kontrolowanie produkcji lub zbytu, a także postępu technicznego i inwestycji oraz podział rynków. Poważnym ograniczeniem konkurencji jest przekazywanie pomiędzy konkurentami danych na temat planowanych cen, przewidywanej liczby produktów przeznaczonych do sprzedaży czy oferowanych w przyszłości usług. Tego rodzaju praktyki należą do tzw. hardcore restrictions, które są najbardziej szkodliwe dla gospodarki. Z niedozwolonym porozumieniem nie należy natomiast mylić tzw. naśladownictwa, które stanowi element polityki handlowej przedsiębiorstwa i polega na dostosowywaniu podejmowanych działań do zachowań konkurentów. Do najpoważniejszych porozumień należą te zawierane między konkurentami, czyli przedsiębiorcami działającymi na tym samym szczeblu obrotu (tzw. porozumienia horyzontalne). Ponadto, jako szczególnie negatywne należy ocenić przekazywanie informacji na rynkach, na których działa niewiele podmiotów oraz kiedy „współpracujący” ze sobą przedsiębiorcy posiadają łącznie wysoki udział w rynku właściwym[2].

Jeśli chodzi o podmioty, które mogą powiadomić UOKiK o nieprawidłowościach związanych z ograniczeniem konkurencji, to może zrobić to każdy, kto takie nieprawidłowości zauważył. Informacje te są sygnałem dla Urzędu, który następnie powinien dokładnie zbadać daną sprawę.

Również przedsiębiorca, będący członkiem niedozwolonego porozumienia, może dobrowolnie ujawnić zmowę i rozpocząć współpracę z UOKiK. Współpraca ta niesie ze sobą oczywiście pewne korzyści. Przedsiębiorca może uniknąć odpowiedzialności finansowej lub uzyskać znaczne obniżenie grożącej mu sankcji w ramach procedury tzw. leniency. Konieczne jest jednak spełnienie przez niego kilku wymogów. Przedsiębiorca powinien złożyć wniosek o odstąpienie od wymierzenia kary pieniężnej lub jej obniżenie oraz:

W zamian za współpracę przedsiębiorca może liczyć na całkowite zwolnienie z kary pieniężnej bądź na redukcję jej wymiaru. Przykładowo zgodnie z decyzją z 24 maja 2010 r. nr DOK- 4/2010 przedsiębiorca, który pierwszy złożył wniosek leniency został całkowicie zwolniony z kary pieniężnej – w przypadku gdyby zaś nie skorzystał z programu, kara wyniosłaby 229 925 612 zł. Drugiemu w kolejności wnioskodawcy kara została zredukowana o 50 procent[3].

Całkowite zwolnienie z kary uczestnik zakazanego porozumienia może uzyskać pod warunkiem dostarczenia informacji, wystarczającej do wszczęcia postępowania antymonopolowego, lub przedstawienia dowodu przy założeniu, że Prezes UOKiK nie ma tych informacji lub dowodów (do współpracy z UOKiK warto więc przystępować na jak najwcześniejszym etapie). Decyzja o odstąpieniu od ukarania zależy od wartości dowodów. W przypadku porozumień zawieranych w formie pisemnej istotną wartość może mieć np. podpisana przez prezesów zarządów konkurencyjnych przedsiębiorców umowa, w której ustalają oni datę jednoczesnej podwyżki cen sprzedaży produktów. O umowę trudno jednak w przypadku porozumień sekretnych – wtedy wystarczą inne dowody. Przykładowo w jednym z wykrytych przez Prezesa UOKiK porozumień cenowych, dotyczących hurtowego obrotu farbami i lakierami, za dowód naruszenia uznano e-mail między dwoma pracownikami jednego z uczestników porozumienia o treści „Policja cenowa czuwa!!!”[4].

Instytucją podobną do procedury leniency jest dobrowolne poddanie się karze – tzw. settlements. Jest to jedna z propozycji zmian w nowelizowanym prawie antymonopolowym[5]. Ostateczną decyzję o zastosowaniu tego „ugodowego” mechanizmu będzie mógł podjąć tylko Prezes Urzędu, oceniając, czy przyczyni się to do przyspieszenia prowadzonego postępowania[6]. Jeśli przedsiębiorca wyrazi zgodę na udział w procedurze, UOKiK poinformuje go o wstępnych ustaleniach poczynionych w toku postępowania. Każdy uczestnik porozumienia otrzyma również informację o szacowanej wysokości kary, jaka zostałaby na niego nałożona po zakończeniu postępowania w ramach standardowej procedury. Sankcja ta na skutek dobrowolnego poddania się karze zostanie obniżona o 10 procent.

Pojawiły się jednak wątpliwości, czy dobrowolne poddanie się karze nie będzie podobne do procedury leniency na gorszych warunkach. W przypadku settlements uczestnik porozumienia może liczyć jedynie na 10 procent obniżenia kary, natomiast w ramach programu łagodzenia kar – na całkowite zwolnienie lub redukcję nawet do 50 procent. Należy jednak zwrócić uwagę, iż zastosowanie programu leniency wymaga dostarczenia przez przedsiębiorcę dowodów zawarcia porozumienia, a także intensywnej współpracy z organem w toku całego postępowania. Tymczasem w przypadku settlements zgromadzenie całości materiału dowodowego spoczywać będzie na organie antymonopolowym. Przedsiębiorca natomiast potwierdzi poczynione ustalenia. Nie ma przy tym przeszkód, aby oba te narzędzia wykorzystać w jednym postępowaniu[7].

Celem polityki konkurencji jest eliminowanie zachowań przedsiębiorców zniekształcających rynkową rywalizację przez podejmowanie niekorzystnych z punktu widzenia interesu publicznego decyzji ekonomicznych. Brak konkurencji skutkuje bowiem wzrostem cen towarów i usług oraz brakiem innowacji[8].