1. Warunkowa zgoda małżeńska

Czy możliwe jest zawarcie małżeństwa kościelnego z zastrzeżeniem warunku? Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że nie, jednakże kwestia ta jest znacznie bardziej złożona.

Na gruncie kanonicznego prawa małżeńskiego można wyróżnić trzy rodzaje warunków, mianowicie – warunek odnoszący się do przeszłości, do teraźniejszości oraz do przyszłości. Podział ten ma kluczowe znaczenie dla ważności lub też nieważności zawieranego małżeństwa. Poszczególne warianty zostaną omówione poniżej.

W kan. 1102 § 1 KPK 83 ustawodawca kościelny postanowił: „Nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości”. W doktrynie kanonicznej przyjmuje się, że uzasadnieniem takiego rozwiązania jest chęć wyeliminowania wszelkich nadużyć, które mogłyby towarzyszyć zawieraniu małżeństw pod warunkiem dotyczącym przyszłości[1]. Regulacja ta dotyczy zarówno warunku zawieszającego, jak i rozwiązującego.

Inaczej natomiast wygląda kwestia warunku dotyczącego przeszłości lub teraźniejszości. Otóż w obydwu tych przypadkach małżeństwo może być ważne lub nie, ważność takiego związku zależy bowiem od faktu istnienia bądź też nieistnienia przedmiotu warunku (por. kan. 1102 § 2 KPK83). Przykładem takiego warunku może być taka oto sytuacja – chcę poślubić Annę, jeżeli jest ona lekarzem. W tym przypadku istnienie przedmiotu warunku (bycia przez Annę lekarzem) ma wpływ na ważność zgody małżeńskiej.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną rzecz. Otóż w kan. 1102 § 3 KPK 83 zawarta została następująca dyspozycja: „Warunek zaś, o którym mowa w § 2, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca”. Rozwiązanie to zapobiega stawianiu niepoważnych warunków. Gdyby się tak zdarzyło, że ordynariusz miejsca wyraził zgodę na zawarcie małżeństwa pod warunkiem niemożliwym do spełnienia, wówczas zawarty związek byłby nieważny. Podobnie rzecz ma się z warunkiem niegodziwym[2].

2.Ochrona wolnej woli narzeczonych

Bardzo istotną kwestią dla ustawodawcy kościelnego jest ochrona wolnej woli narzeczonych. Pragnie on bowiem zapewnić każdemu swobodę zawarcia małżeństwa oraz wolny wybór przy podejmowaniu decyzji.

Ochrona, o której mowa powyżej została usankcjonowana w kan. 1103 KPK 83. Otóż w przepisie tym prawodawca kodeksowy stwierdził: „Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźnie z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo”. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na korelację pomiędzy kan. 1103 KPK 83, a kan. 125 § 2 KPK 83, w którym ustawodawca postanowił, że „akt dokonany pod wpływem ciężkiej i niesprawiedliwej bojaźni, albo na skutek podstępu jest ważny, chyba że w prawie inaczej zastrzega”.

Aby małżeństwo było nieważne przymus lub bojaźń musi posiadać pewne cechy. W literaturze wyróżnia się następujące warianty:

1. przymus lub bojaźń musi być ciężki – musi bowiem w dużym stopniu ograniczać swobodny wybór nupturienta; ciężkość ta może mieć charakter absolutny lub relatywny;
2. przymus lub bojaźń musi posiadać zewnętrzne źródło – zatem muszą być wywołane przez osobę trzecią[3].